U Akademiji  nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine održana je 21. juna 2022. godine 24. sjednica Odbora za pravne nauke Odjeljenja društvenih nauka. Na temu „Pristup kodifikovanju građanskog prava u Bosni i Hercegovini“ uvodno izlaganje podnio je dr Branko Morait, redovni profesor Pravnog fakulteta Univerziteta u Banja Luci i sudija Suda Bosne i Hercegovine u penziji.

Prof. Morait je najprije ukazao da su savremeni procesi razvoja građanskog prava u stalnom turbulentnom kretanju i da Bosna i Hercegovina ima potpun, ali razuđen sistem građanskog prava, te da nijedan od metoda sređivanja sistema normi ovog prava nije dovršen. Uz to, akademska zajednica je, u okviru svojih mogućnosti i glasnosti, ukazivala na potrebu ubrzanja i zaokruživanja ovog sistema. Međutim, zakonodavni proces se, u većini slučajeva, obavlja unutar političkih struktura, a izvan uticaja akademske zajednice. 

Za uspješnu konvergenciju sistema građanskog prava u Bosni i Hercegovini nedostaju mnogi uslovi. U prepreke za započinjanje procesa kodifikacije građanskog prava, smatra prof. Morait, spadaju:

• politički razlozi: nepostojanje konsenzusa vladajućih političkih stranaka o pitanju jedinstva sistema građanskog prava; 

• ustavnopravni razlozi: odredbe Ustava BiH o podjeli nadležnosti između BiH i entiteta ustupili su ovu materiju u nadležnost entiteta i Brčko distrikta BiH;

• naučni i stručno - kadrovski potencijali. Kriza obrazovnog sistema, disperzija kapaciteta, privatizacija obrazovnih procesa i inflacija naučne valorizacije naučnog podmlatka, te netransparentnost promovisanja naučnih kadrova - usložnili su naučno-stručne pretpostavke za uspješno realizovanje zamašnijih zakonodavnog projekata. Osim toga, treba imati u vidu suženo polje naučne publicistike i periodike i nepostojanje naučne kritike i kritičkog sagledavanja postojećeg zakonodavnog okvira, kao i materijalnih pretpostavki za ovakve projekte;

• etabliran heterogen, razuđen i lokalizovan pravni sistem koji sadrži sve komponente grana građanskog prava na raznim nivoima političko-teritorijalne organizacije BiH. Glavne grane građanskog  prava su uređene posebnim zakonima i na entitetskom nivou i u Brčko distriktu BiH u kojima postoje razlike i u formulisanju osnovnih građanskopravnih instituta;

• nepostojanje konsenzusa, pa ni naznaka o sadržinskom i metodološkom pristupu koncipiranju nacrta eventualne kodifikacije građanskog prava, tj. da li će se pristupiti oblikovanju samo imovinskog prava ili cjelokupnog građanskog prava.

Kao moguće pravce izlazne strategije ka konvergenciji, možemo, naglasio je prof. Morait, naznačiti sljedeće:

• pripremiti zakon o opštem dijelu građanskog prava i upotpuniti (modernizovati) sve posebne zakone iz oblasti građanskog prava, te izvršiti unutrašnju harmonizaciju propisa;

• stvoriti uslove za saradnju svih zakonodavnih tijela u BiH radi modernizacije pravila i propisa građanskog prava;

• nastaviti usklađivanje sa rješenjima pravne tekovine Evropske unije, sinhronizovati  ovu aktivnost i koordinirati proces, otklanjajući slabosti usitnjenih faktora harmonizacije;

• kodifikacija građanskog prava je nacionalni projekat koji donosi cjelovita, nezavisna i suverena država. U izradi propisa i modernizaciji pravnog sistema značajnu ulogu su igrale inostrane vladine i nevladine organizacije, koje su, u aktuelnom trenutku, izgubile interesovanje za ovaj prostor. U projektu kodifikacije vodeću ulogu bi morali imati domaći faktor moći i znanja;

• Akademija nauka i umjetnosti BiH može inicirati formiranje stalne komisije za reformu građanskog zakonodavstva koja bi bila konsensualno prihvaćena od svih relevantnih faktora u BiH. U tom kontekstu bi bilo primarno da se sagledaju postojeća rješenja i osmisle pravci modernizacije i kodifikacije, kao i harmonizacije.

U raspravi koja je uslijedila ukazano je na potrebu da se napravi osvrt na istorijske okolnosti u kojima su nastali zakoni na tlu Evrope, ali i na integrativne procese u oblasti građanskog prava na nivou Evropske unije koji daju saznanja o razlozima za kodifikaciju ovog prava. Neki od razloga su specifikum vremenskog perioda u kome je neki zakon donesen, neki su specifični za prilike u određenoj državi u određeno vrijeme, a neki su uvijek prisutni. Jedan od uvijek prisutnih razloga je postizanje koherentnosti unutar građanskog prava. Razlog koherentnog uređivanja građanskog prava oslanja se na postizanje pravne sigurnosti i vladavine prava.

Istaknuto je, pored toga, da u BiH, prilikom donošenja novih zakona, često se nije vodilo računa o sistemskoj usklađenosti zakona u istoj oblasti što stvara probleme u primjeni, izaziva protivrječnosti, te ugrožava pravnu sigurnost. Jedan od važnih argumenata, kako za oblasti građanskog prava tako i drugih pravnih oblasti u BiH u cilju kodifikacije, jeste „parcijalno, nepotpuno i neusklađeno važeće zakonodavstvo u oblasti građanskopravnih odnosa unutar i između njenih sastavnih dijelova“. Postoji  nesporno razlog za koherentno uređivanje građanskog prava, ali i drugih grana prava, i to  u kontekstu postizanja pravne sigurnosti i vladavine prava.

Naposlijetku, skrenuta je pažnja da je u Evropi napisano više radova u kojim se naznačava da je u daljoj integraciji građanskog prava na nivou Evropske unije, a prije svega ugovornog prava, neophodna određena koncepcija pravde. Pokazeći od činjenice da je zakon instrument pravde, da određena koncepcija pravde doprinosi koherentnosti pravnih pravila u zakonu, ali i od činjenice da ne postoji jedna koncepcija pravde, postavlja se pitanje kako odrediti koncepciju pravde koja će biti temelj kodifikovanju građanskog prava u BiH? Da li je preambula „građanskog zakonika“ mjesto za koncepciju socijalne pravde?  S obzirom na to da je načelo savjesnosti i poštenja u prošlosti odigralo važnu ulogu u prilagođavanju građanskih zakona novim okolnostima, te poslužilo sudovima za razvoj novih koncepta, postavlja se pitanje da li pojedina načela građanskog prava (pa i načelo savjesnosti i poštenja) mogu poprimiti drugačije značenje, odnosno biti drugačije tumačena u zavisnosti od koncepcije pravde koja se ima na umu?

predsjednik Odbora

akademik prof. dr Miodrag N. Simović