18. sjednica Odbora za pravne nauke Odjeljenja društvenih nauka Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine

U Sarajevu je u prostorijama Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine 23. septembra 2020. godine  održana  18. sjednica Odbora za pravne nauke Odjeljenja društvenih nauka Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine kojom je predsjedavao akademik prof. dr. Miodrag Simović, predsjednik Odbora. Uvodno izlaganje na temu „Evropeizacija bosanskohercegovačkog krivičnog prava, s posebnim osvrtom na pravosudnu i policijsku saradnju” podnio je dr. Eldan Mujanović, vanredni profesor na  Fakultetu za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije Univerziteta u Sarajevu. Izlaganje prof. Mujanovića i diskusije koje su poslije toga uslijedile odnosili su se na ispitivanje mogućnosti i potencijalnih prepreka na putu evropeizacije bosanskohercegovačkog krivičnog prava, te provjeravanje pretpostavke da li je uopće realno da država Bosna i Hercegovina sa svim svojim specifičnostima može dostignuti potrebne standarde u ovom, inače vrlo osjetljivom području.

Prof. Mujanović je na početku svog izlaganja istakao da tema koja se odnosi na propitivanje uticaja evropskog prava, naročito prava današnje Evropske unije na unutrašnje pravo pojedinih država, odnosno države Bosne i Hercegovine ima najprije za cilj oslikati prikaz jednog dugotrajnog, ali ujedno vrlo sadržajnog puta razvoja koji je započeo osnivanjem Evropske (ekonomske) zajednice, nastavio se zaključivanjem Schengenskog ugovora  i dostigao svoj vrhunac stupanjem na snagu Lisabonskog sporazuma. Pri tome, treba naglasiti da se pravno uređene prakse saradnje u ovom području ne mogu isključivo povezivati uspostavljanjem Evropske zajednice/unije, nego se 50 godina unazad one manifestuju i pod okriljem Vijeća Evrope, TREVI grupe i drugih mehanizama (polu-formalne i/ili neformalne saradnje).

Unutar svih normativnih, te institucionalnih reformi u Uniji egzistira niz vrlo bitnih i složenih cjelina koje se odnose na harmonizaciju materijalnog krivičnog prava, stalno unapređenje procesnih odredbi u vidu instrumenata pravosudne i policijske saradnje, s naglaskom na standard uzajamnog priznanja i izvršenja sudskih odluka i generalno sigurnosnu politiku Evropske unije. Ovaj “vremeplov” razvoja pravnog okvira za suprotstavljanje kriminalitetu u Evropskoj uniji važno je dovesti u vezu s onim što država Bosna i Hercegovina u postojećem ustavnom uređenju, te političkom i pravnom kapacitetu, kao potencijalni kandidat za članstvo u ovoj uniji, treba ispuniti u ovoj oblasti.

Inicijalna pravna arhitektura evropskih zajednica skoro na simboličnoj osnovi posvećuje pažnju pitanju krivičnog prava, jednostavno iz razloga što se ono tada dominantno tumači kao sastavni dio sadržaja nacionalnog suvereniteta i vrlo ograničena pravna pravila se odnose na zaštitu finansijskih interesa Unije, i to u samo jednom uskom području suzbijanja pojavnih oblika prevara. To je i danas jedan od pretežnih kriminalnopolitičkih ciljeva Unije, da i putem mjera krivičnog prava zaštiti svoje finansijske interese u slučajevima kada je potrebna takva (krivičnopravna) zaštita i tome su namijenjene određene - ne samo materijalnopravne nego i procesne, te institucionalne (Ured evropskog javnog tužioca) mjere, koje svakako imaju značajan uticaj na države članice, kao i države koje streme ka članstvu u Evropskoj uniji.

Uopšteno gledajući, ideja „otvorene i sigurne Evrope koja služi građanima i štiti ih“, ukazuje na potrebu razvoja politika kojima je fokus na potrebama građana i drugih osoba za koje  ima odgovornost. Odredbe Ugovora o Evropskoj uniji i funkcionisanju Evropske unije (Lisabonski ugovor) naglašavaju da države članice i dalje imaju prerogative za održavanje unutrašnje sigurnosti, uz potrebu uvažavanja različitosti njihovih pravnih sistema i tradicija.

Posebno je istaknuti da je poznato kako mjere unapređenja saradnje unutar Evropske unije u domenu krivičnog prava iziskuju jako dug vremenski period donošenja pravnih instrumenata, te naročito njihov prenos (bilo da se radi o unifikaciji, harmonizaciji ili koordinaciji) u domaće zakonodavstvo. To upućuje na zaključak kako su dometi evropeizacije i dalje ograničenog karaktera, čak u slučajevima stabilnih i ekonomski razvijenih evropskih država.

U suštini, koncept evropeizacije u ovom području počiva na sljedećem: cilj(evi) koji se nastoj(e)i ostvariti; mjere koje je potrebno donijeti; uticaj tih mjera na države članice; način  na koji se one usklađuju s donesenim mjerama i doprinos nacionalnih napora da se postavljenih ciljevi ostvare. Slijedom toga, važno je kroz odredbe Ugovora iz Lisabona kojima se postavlja cilj stvaranja područja „slobode, sigurnosti i pravde“, uvidjeti da krivično zakonodavstvo ima supsidijarnu ulogu u odnosu na mjere za sprečavanje i suzbijanje kriminaliteta, rasizma i ksenofobije, mjere koordinacije i saradnje pravosudnih i policijskih tijela (uključujući i druga nadležna tijela), te uzajamno priznavanje presuda u krivičnim predmetima. Naravno, Unija ostvarenje ovog cilja ne prepušta isključivo državama članicama nego svojim aktivnim angažmanom, kroz normativnu aktivnost  i pružanje podrške.

Dva su primjera, prema mišljenju prof. Mujanovića, na kojima je moguće demonstrirati trenutni nivo znanja, perspektiva i dometa u implementaciji nekih od odredbi, instrumenata i praksi koje pripadaju nečemu što se može nazvati krivično pravo Evropske unije u postojeću ustavnopravnu arhitekturu u Bosni i Hercegovini. Prvi se odnosi na područje pravosudne i naročito policijske saradnje, a drugi na oblast uređenja materije oduzimanja imovinske koristi i nezakonitog bogaćenja. Oba područja su na vrhu prioriteta Unije i zaslužuju analizu iz naše domaće perspektive.

Na primjeru pravosudne saradnje je vidljivo kako je zakonodavac (Parlamentarna skupština BiH) kroz donošenje Zakona o međunarodnoj pravnoj pomoći u krivičnim stvarima, te davanjem ovlaštenja Ministarstvu pravde BiH, Sudu BiH i Tužilaštvu BiH - na vrlo efikasan i relativno jednostavan način preuzeo u domaći pravni poredak sve najvažnije instrumente uzajamne saradnje i stvorio solidan institucionalni okvir za buduća dodatna usaglašavanja s instrumentima Unije u ovom području (npr. Evropski nalog za lišenje slobode i dr.). Svakako da taj zadatak neće biti nimalo jednostavan, ali dosadašnji normativni okvir i razvijena praksa (naročito operativne) saradnje daju osnova za zaključak da su stvorene solidne pretpostavke za jedan sistematičan i organiziran pristup u dostizanju preostalih standarda Evropske unije u području pravosudne saradnje.

Međutim, u domenu policijske saradnje, koja također u širem smislu pripada području međunarodnog krivičnog prava - praksa pokazuje sasvim druge tendencije. Moglo bi se reći da se ustavna formulacija iz citiranih odredbi Ustava Bosne i Hercegovine „provođenje međunarodnih krivičnopravnih propisa“ referira na oblasti: (a) međunarodnog materijalnog i (b) međunarodnog krivičnog procesnog prava. U prvom slučaju, provedba međunarodnog krivičnog prava obuhvata harmonizaciju krivičnopravnog zakonodavstva u BiH sa standardima koji su dio međunarodnog materijalnog prava. Cilj takvog zahvata u nacionalna zakonodavstva jeste da se kroz što veći stepen harmonizacije zakonski definišu obilježja onih krivičnih djela, koja se zbog svoje složenosti i ugrožavanja interesa država članica i same Unije trebaju suzbijati na zajedničkim osnovama. U drugom slučaju, radi o normiranju mehanizama i instrumenata međunarodne pravne saradnje u krivičnim predmetima.

U okviru procesa koji ima formu, ali ne sadržaj policijske reforme, donesen je Zakon o direkciji za koordinaciju policijskih tijela (DKPT) i o agencijama za podršku policijskoj strukturi Bosne i Hercegovine. Očekivalo se da se sporazumi o strateškoj i operativnoj policijskoj saradnji provedu putem institucije (DKPT) koja je osnovana ovim zakonom i kojoj su tim zakonom data ovlašćenja da se bavi koordinacijom međunarodne policijske saradnje, ali se to nije desilo. Upozorava se da Direkcija nema čak ni pristup podacima koji se automatski i elektronski razmjenjuju između nadležnih policijskih tijela, iako je cjelokupna infrastruktura za te svrhe smještena u ovom državnom policijskom tijelu. Ovakvo stanje evidentno nije u skladu s ranije navedenim standardima Evropske unije. Umjesto toga, određenim odlukama organa izvršne vlasti grubo se krše odredbe navedenog zakona, stvara privid „političkog konsenzusa“ o pitanjima koja su jasno uređena Ustavom BiH i ovim zakonom i kao takva ne mogu uopšte biti predmet takvih dogovora i koja, na koncu, nisu u duhu standarda i pravila Evropske unije.

Kada je riječ o pravnom uređenju materije oduzimanja imovinske koristi pribavljene krivičnim djelima i uopšteno suzbijanju nezakonitog bogaćenja, može se također reći da se radi o jednoj od ključnih politika iz oblasti krivičnog prava Evropske unije. Unutar četiri krivičnopravna sistema u Bosni i Hercegovini materija oduzimanja imovinske koristi je uređena u okviru sistemskih (krivičnih zakona i zakona o krivičnom postupku), te lex specialis zakonskih propisa i načelno se može reći da vlada izrazita šarolikost, neujednačenost i diskrepancija u načinu kako su pojedina od vrlo važnih pitanja u ovoj oblasti normirana. To se primarno odnosi na činjenicu da na nivou Bosne i Hercegovine ne egzistiraju svi modaliteti oduzimanja imovinske koristi, što je zahtijevano EU standardima. Nadalje, u okviru posebnih propisa u entitetima i Brčko distriktu obim primjene je potpuno različit što dovodi u pitanje pravnu sigurnost na teritoriji države, a gledajući pojedinačno moglo bi se naći i odstupanja u odnosu na katalog krivičnih djela na koja se posebni zakoni primjenjuju - u odnosu na zahtjeve iz EU instrumenata. S obzirom na to da se radi o materiji koja ne samo da ima značaj iz perspektive usklađivanja sa standardima Evropske unije, nego se ovakvim normativnim i praktičnim zahvatima zadire u prava zaštićena Evropskom konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i Ustavom BiH, jasno je da unutrašnja harmonizacija zakonodavstva treba biti prioritet, prije bilo kakvog ozbiljnijeg angažmana u pregovorima s Evropskom unijom.

Učesnici u raspravi na sjednici Odbora su zaključili da prije davanja odgovora na iznesena pitanja, u slučaju Bosne i Hercegovine, prvo se treba postići potrebni stepen konsenzusa radi interne harmonizacije između krivičnih zakonodavstava prije nego li se počne razmišljati o eksternom usklađivanju brojnih zakonskih propisa u inače osjetljivom području krivičnog prava u širem smislu riječi. Taj put svakako neće biti nimalo jednostavan niti pretjerano ubrzan i zahtijevaće  mnogo ekspertiza i iskustva koji svakako ne nedostaju, samo je pitanje da li će i kada biti iskorišteno znanje i potencijali koji postoje u domaćoj akademskoj zajednici i praksi u cilju općeg dobra i interesa svih građana Bosne i Hercegovine.

predsjednik Odbora

akademik prof. dr. Miodrag Simović