Odbor za pravne nauke Odjeljenja društvenih nauka Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine održao je, 28. novembra 2019. godine, 17. sjednicu  na temu „Mitovi i predrasude o ratnom seksualnom nasilju“. Uvodno izlaganje na ovu temu imala je mr Božidarka Dodik, sudija Vrhovnog suda Federacije Bosne i Hercegovine.  Kroz polusatno izlaganje autorica je predstavila konkretne primjere iz prakse sudova u Bosni i Hercegovini iz kojih se jasno vidi da su u suđenjima za krivična djela seksualnog nasilja počinjena u ratu, još uvijek prisutne brojne predrasude, od kojih je izdvojila četiri najraširenije.

Predrasuda o promiskuitetu: „Sama je kriva“. I dalje postoji vjerovanje da je žrtva, barem djelimično, odgovorna za seksualni napad. To je odraz rodno zasnovanih stereotipa i stavova kojima se unaprijed određuje kako bi žene i muškarci trebalo da se ponašaju. Silovanje i seksualno nasilje se posmatra kao posljedica izlaženja iz okvira društveno prihvaćenih normi, odnosno prikazuje kao posljedica “nemoralnog” ponašanja žrtve, a ne izopačenosti počinioca.

Iako zakoni o krivičnom postupku koji se primjenjuju u BiH izričito zabranjuju ispitivanje žrtve o njenom seksualnom životu prije počinjenog krivičnog djela, i dalje su u suđenjima takva pitanja prisutna, posebno od strane odbrane, obično s ciljem da se žrtva prikaže kao nemoralna. Sa istim ciljem se postavljaju i pitanja ili izvode dokazi o kasnijem seksualnom životu žrtve (nakon izvršenog krivičnog djela), koja zakonom nisu izričito zabranjena, ali su irelevantna, pa ne bi trebala biti dopuštena. Uz to, u  nekim slučajevima se tokom suđenja pravi razlika između žrtava koje su „uzorne” i onih koje to nisu ili su takve u „manjoj mjeri”. To je posljedica shvatanja o “pravoj žrtvi silovanja” koje podrazumijeva da žrtva nema nikakav prethodni odnos sa počiniocem, čestita je i njeno ponašanje je uzorno, a pri tome pokazuje vidljive i primjerene izraze trauma i otvorena je za pružanje pomoći. Ukoliko žrtva odstupa od tog stereotipa, posljedica može biti nekažnjavanje ili blaze kažnjavanje počinioca.   

Predrasuda o pristanku: „Ona je to željela“. Pristanak podrazumijeva uzajamnost, jednaku moć (odlučivanja), potpuni izostanak prinude, prijetnje ili bilo kakve nejasnoće. Kad su prisutni rodni stereotipi, može se lako desiti da se seksualni napad posmatra kao vješto zavođenje, a potčinjavanje žrtve kao seksualno uživanje.

U skladu sa međunarodnim standardima, sudovi ne treba da se bave pitanjem mogućnošću pružanja otpora od strane žrtve, niti takav zahtjev proizilazi iz inkriminacije krivičnog djela silovanja, kako mirnodopskog tako i onog koje je počinjeno u ratnim okolnostima. Iako je na suđenjima za ovu vrstu krivičnih djela primjetan značajan napredak u pravcu ocjene postojanja prinudnih okolnosti u kojima je silovanje učinjeno (i s tim u vezi odsustva otpora), i dalje se u određenom broju predmeta nepotrebno utvrđuje i činjenica  mogućnosti pružanja otpora od strane žrtve. Pored toga, tokom suđenja ili u presudama za ratno seksualno nasilje prisutne su jezičke konstrukcije koje izričito ili posredno impliciraju na pristanak žrtve. Čini se da neki pravosudni akteri imaju problem sa upotrebom jasnog i izričitog jezika koji opisuje nasilni seksualni čin. To može biti i rezultat odsustva razumijevanja da silovanje predstavlja krajnje nasilan čin.

Predrasuda o kredibilitetu: „One lažu“. Duboko je ukorijenjen mit o tome da žrtve silovanja lažu jer su zle, manipulativne  i osvetoljubive. Veoma je rašireno i shvatanje kako žrtva silovanja treba da izgleda i da se ponaša. Ukoliko žrtva odstupa od očekivanih „kriterija“, njoj se ne vjeruje. Posebno se emocije žena žrtava silovanja uzimaju kao faktor koji je od uticaja na njihov kredibilitet, tako da se više vjeruje ženi koja tokom svjedočenja plače, uznemirena je i uplašena, nego onaj koja svoj iskaz iznosi staloženo i mirno. Da bi se iskaz žrtve pravilno ocijenio, sudije,  tužioci i advokati moraju da imaju osnovno znanje iz psihologije

Predrasuda o sramoti: „Silovanje je napad na čast“. Najčešća predrasuda sa kojom se žrtve seksualnog nasilja uopšte suočavaju jeste da je silovanje sramota za žrtvu (a ne počinioca) i da je takvim činom žrtva okaljana i nedostojna poštovanja. Na taj način pojačava se stigmatizacija žrtava.

Kod primjene mjera zaštite identiteta žrtve ključno je da se utvrdi šta zapravo žrtve žele, jer se u nekim slučajevima automatski određuju najstrožije mjere zaštite (najveći stepen zaštite identiteta), usljed pretpostavke da je žrtvi neugodno da javno govori o silovanju. Takvo zaključivanje indirektno podupire predrasudu o sramu. Stoga je neophodno u svakom konkretnom slučaju žrtvi detaljno objasniti koje mjere zaštite joj stoje na raspolaganju i kako se one provode, i to na način koji žrtva razumije, pa tek potom odrediti odgovarajuće mjere zaštite.

Većina sudova u BiH prihvata da je dovoljno u činjeničnom opisu navesti da je optuženi žrtvu silovao, bez detaljnog opisa detalja o onome šta je prethodilo. Ipak, u nekim optužnicama i dalje se opisuju krivičnopravne radnje silovanja na detaljan (i suvišan) način. Time se žrtva koja je ionako traumatizovana primorava da prilikom svjedočenja ponovo ulazi u sve detalje događaja pred mnoštvom nepoznatih ljudi, zbog čega se povećava njena stigmatizacija i osjećaj sramote. 

Iako se, prema statističkim podacima, najveći broj silovanja počini nad ženama, muškarci su takođe žrtve seksualnog nasilja, kao što i žene mogu biti počinioci takvih krivičnih djela, a to vrijedi i za seksualno nasilje počinjeno tokom rata. Međutim, muškarci koji su žrtve ovog zločina rjeđe ga prijavljuju nego žene, uglavnom zbog stigme i straha da će ih obilježiti kao homoseksualce ili nedovoljno muževne. U predmetima koji su procesuirani u BiH seksualno nasilje nad muškarcima kvalifikuje se kao mučenje ili nečovječno postupanje, čime je izbjegnuta izričita pravna kvalifikacija ovih krivičnih djela kao nasilnog seksualnog čina. Na taj način podržava se mit da se ne može govoriti o silovanju muškaraca.

Tokom rasprave na sjednici Odbora zaključeno je da je u pozitivnom krivičnom zakonodavstvu BiH status lica oštećenog krivičnim djelom u ne malom stepenu normiran  u skladu sa standardima, zahtjevima i minimalnim pravilima Direktive 2012/29EU Evropskog parlamenta i Evropskog savjeta od 25. oktobra 2012. godine, te da su uspostavljeni minimalni standardi o pravima, podršci i zaštiti žrtava kriminaliteta. Kada je riječ o zakonima o krivičnom postupku koji se primjenjuju u Bosni i Hercegovini, kao ključnim zakonskim tekstovima koji tretiraju problematiku procesnog položaja lica oštećenog izvršenim krivičnim djelom, neophodno je, između ostalog: precizirati termin lica oštećenog izvršenim krivičnim delom („žrtva krivičnog dela“, „oštećeni“ ili njihova kombinacija); pojasniti individualnu  procjenu oštećenog - žrtve radi utvrđivanja njenih posebnih potreba i primjene specifičnih mjera zaštite; uvesti pravo na besplatnu pravnu pomoć oštećenom; pojačati prava oštećenog u slučaju nepreduzimanja krivičnog gonjenja  od strane javnog tužioca i obezbijediti prevođenje potrebnih pismena na zahtjev oštećenog, a na teret budžetskih sredstava. U cilju adekvatne primjene standarda iz Direktive 2012/29/EU u krivičnom zakonodavstvu BiH od strane službenih lica koji dolaze u kontakt sa žrtvama krivičnog djela (policijski službenici, nosioci javnotužilačke funkcije, sudije i advokati) i podizanja svijesti o potrebi posebnog pristupa žrtvi - potrebno je organizovati njihovu stručnu obuku (opštu i specijalnu). Naposlijetku, u domenu infrastrukturnih ulaganja u oblasti pravosuđa, potrebno je u procesu izgradnje i renoviranja pravosudnih objekata, uzeti u obzir i zahtjeve u pogledu izbjegavanja kontakta žrtve i oštećenog, te izdvojiti dodatna sredstva za opremu potrebnu za učestalije ispitivanje osjetljivih svjedoka putem video-linka, ali i normativno urediti položaj mobilnih timova.

 predsjednik Odbora

akademik prof. dr Miodrag N. Simović